Η Μονή Σταυρονικήτα είναι η μικρότερη σε κτιριακές εγκαταστάσεις και η φτωχότερη Μονή του Αγίου Όρους. Πήρε το όνομα της συμφώνα με μια μαρτυρία από δυο μοναχούς τον Σταύρο και το Νικήτα οι οποίοι είχαν κελιά εκεί κοντά.
Μια άλλη μαρτυρία αναφέρει ότι ιδρύθηκε από τον Νικηφόρο Σταυρονικήτα, αξιωματικό του αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή πιθανώς τον 10ο αιώνα. Το 1533 πουλήθηκε σαν κελί από την Μονή Φιλόθεου στον Ηγούμενο Γρηγόριο με φροντίδες του οποίου και με την συνδρομή του Πατριάρχη Ιερεμία του Α’ (1537-1545) ανοικοδομήθηκε και πάλι και ανακηρύχτηκε σε σταυροπηγιακή.
Το Καθολικό κτίστηκε το 1536 και τιμάται στο όνομα του Αγίου Νικολάου. Είναι το μικρότερο από όλα τα Καθολικά των Μονών του Αγίου Όρους. Τοιχογραφήθηκε από τον αγιογράφο Θεοφάνη τον Κρητικό και τον γιο του Συμεών το 1546.
Από τα κειμήλια της Μονής Σταυρονικήτα ξεχωρίζει η εικόνα του ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΟΥ ΣΤΡΕΙΔΑ. Η βιβλιοθήκη περιέχει 171 χειρόγραφα (τα 58 περγαμηνά), 3 ειλητάρια περγαμηνά και χιλιάδες έντυπα βιβλία.
Η Μονή λειτουργεί κοινοβιακά από το 1968 με σιγίλιο του Oικουμενικού Πατριάρχη Aθηναγόρα.
Κατέχει την δέκατη πέμπτη σειρά στην ιεραρχία των μονών του Αγίου Όρους.
